“Conks” as Memory of the Holy Word: A Ritual and Literary Analysis of a
“Conk” Concerning Alevi Practice
Die Anthologien (Cönk) als Speicher des heiligen Wortes:
Eine rituelle und literarische Untersuchung der Anthologie eines
alevitischen Geistlichen (dede)
Ozan YILMAZ**
BÜLENT AKIN***
DOI: 10.12973/abked.81.004
Ö Z
Türk kültür ve edebiyatında oldukça önemli bir yere sahip olan
cönkler, Alevi yazma geleneği içerisinde kendine özgü bir yapı
gösterir. Bu anlamda bilhassa dedelere ve zâkirlere ait cönklerin
içeriklerinin Alevi inanç sisteminin en önemli ritüeli olan cemlerinde
icra edilen On İki Hizmet adı verilen ritüelik uygulamalara göre
düzenlenmiş olduğu görülür. Cönkler bu yönüyle Alevi inanç
sistemi içerisinde kültürel ve edebî değerlerinin yanı sıra, ritüelik
bir değere de sahiptirler. Alevi müelliflere ait cönklerin bu özelliği
ritüelin ve sözlü geleneğin yazılı gelenekle karşılaştırılması
sonucunda geçmiş yıllardaki ritüelik icranın aydınlatılmasına
yönelik önemli ipuçları sunmaktadır.
* Bu makale, TÜBİTAK 113K056 Numaralı proje kapsamında, TÜBİTAK’ın katkılarıyla hazırlanmıştır.
** Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, oyilmaz@
sakarya.edu.tr.
*** Arş. Gör., Doktora Öğrencisi, Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, Türk Halk
Bilimi Anabilim Dalı, bulentakinedb@hotmail.com.
61
Kutsal Sözün Belleği Olarak Cönkler: Alevi Erkânına Ait Bir Cönk Üzerinde Ritüelik ve Edebî Bir İnceleme
Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi / 2016 / 13
Bu çalışmamızda, Alevi yazma geleneği ve cönkleri ile ilgili ritüelik hususlar
19. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış olan Ağuiçen Ocağı’nın Diyarbakır koluna
mensup Seyyid Derviş Ali’ye ait bir cönk örnekleminde ele alınmıştır. Diyarbakır
yöresi Alevi ocaklarına mensup toplulukların geçmiş yıllarda cemlerinde icra edilen
deyiş, düvaz imam, nutuk, tevhit, mersiye ve miraçlama türlerinden örnekler içeren
bu cönk, ritüellere ait manzum icraları aydınlatması bakımından oldukça önemlidir.
Yörede gerçekleştirdiğimiz saha çalışmalarında bugün hafızalardan silinmek üzere
olan cem ritüellerine ait birçok manzum metnin bu cönkte yer alması, cönkün
sözlü gelenekle mukayeseli olarak ritüelik ve edebî açıdan incelenmesinin önemini
arttırmıştır. Kaldı ki Alevi yazma geleneğinde bilhassa dedelere ait erkân defterleri ve
cönklerin çoğu zaman ritüelik yapıya göre tanzim ve tasnif edildiği düşünüldüğünde
bu tür bir karşılaştırma ve incelemenin önemi daha da iyi anlaşılacaktır. Bu çerçevede,
çalışmamıza konu olan cönkteki manzum metinlerin ritüelik yapı içerisindeki yeri ve
şiir türlerine göre ritüel içerisinde sahip oldukları işlevsel özellikleri sözlü gelenek
ve diğer yazılı kaynaklar ile mukayeseli olarak analiz edilmiştir. İkinci aşamada ise
cönkte yer alan şiirlerin şekil ve içerik olarak edebî açıdan incelenmesi sonucunda
elde edilen bulgulara yer verilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Cem, Cönk, Ağuiçen Ocağı, Diyarbakır Alevileri, Alevi
Cönkleri.
ABSTRACT
“Conks” which have an important place in Turkish culture and literature, show a
unique structure within Alevi writing tradition. In this sense, it occurs that the contents
of “conks” belonging to “dedes” and “zakirs”, are organized in accordance with ritual
practices known as Twelve Services performed within “cems” which are the most
important ritual of Alevi belief system. From this aspect, “conks” have a ritual value
along with cultural and literary values within Alevi belief system. This characteristic
of “conks” belonging to Alevi authors provides important suggestions directed to the
clarification of ritual performance in the past years, as a result of comparison of ritual
and oral tradition with `writing tradition.
In this paper, ritual aspects related to Alevi writing tradition and “conks”, were
analyzed on the sample of a “conk” belonging to Dervish Seyit Ali member of
Diyarbakir wing of the Aguicen “ocak”, who lived in the second half of the 19th
century. This “conk” which contains examples of “deyish”, “duvaz imam”, “nutuk”,
62
Ozan YILMAZ | Bülent AKIN
Forschungszeitschrift über das Alevitentum und das Bektaschitentum / 2016 / 13
“tevhit”, “mersiye” and “miraclama” types performed in the past years within “cem”
rituals of communities connected to Alevi “ocaks” of Diyarbakir province, is quite
important in terms of clarification of poetical performances regarding rituals. The
fact that many poetical texts concerning “cem” rituals which are about to be forgotten
and were recorded within our field work, are in this conk increases the importance
of comparative analysis between the conk and oral tradition in terms of ritual and
literature. Besides, when taken in account that in Alevi writing tradition practice
books and “conks” belonging to “dedes” are usually organized and classified by
ritual structure, the importance of this kind of comparison and analysis will be better
understood. Within this scope, functional characteristics of the poetical texts in the
conk, which is the subject of our paper, within ritual are analyzed comparatively with
oral tradition and other written sources concerning place of the texts in the ritual
structure and types of poems. As for the second stage of the research, there will be
presented the results obtained in the wake of literary analysis of the form and content
of poems included in the “conk”.
Key words: “Cem”, “conk”, Aguicen “ocak”, Alevis of Diyarbakir, Alevi Conks.
DEVAMI PDF İNDİR 109-131-1-pb
Yoruma kapalı.