Yıllardan beri Türkiye’de ve Kuzey Kürdistan’da „Alevilik“, „Bektaşicilik“ ve „Ra Heq“ adları altında çeşitli Kürdistan’daki bir dinsel grup hakkında bir tartışma yürütülüyor. Bende her Kürd insanı gibi bu tartışmaları takip etmeye çalışıyorum…
Türk devleti bilinçli ve planlı bir şekilde bu dinsel grubu Kürdlerden ayırmaya, Türk menşeli bir yapı olarak lanse ediyor..
Bu girişim tıkandığı yer ve anda ise „Alevilerin farklı bir millet olduğu“ tezini geliştiriliyor..
Her iki durumda da „Alevileri“ Kürdlerden ayırma söz konusudur.
Ben burada bu dinsel grubun hangi isimle adlandırılması
gerektiği (Alevi, Ra Heq veya başka bir isim) noktası üzerine durmayacağım.. Belki yazı serisinin sonunda bu nokta üzerine durmaya çalışacağım..
Güney ve Doğu Kürdistan’da Kuzey Kürdistan’da var olan bu dinsel grubun bir benzeri farklı isimler altında varlığını sürdürüyor. Ülkemizin sözünü ettiğim parçalarında bu dinsel grup Ehli Hak, Kakayi, Ali İllahi, Yarsan vb isimler altında varlığını sürdürüyor..
Ülkemizin Güney ve Doğu parçalarında bu dinsel yapılanma üzerine onlarca kitap yazılmış… Ayrıca bu dinsel yapının kutsal kitapları var. Hepsi Kürdçedir. Yani bu dinsel grubun ibadet dili Kürdçedir.
Ben bu yazı serisi boyunca çeşitli kitaplarda önemli gördüğüm bazı hususları özetliyerek aktarmaya çalışacağım.. Keşke bu kitapları çevirmeye zamanım olsaydı…. Zaman yokluğundan dolayı bu tartışmalara kısmen katkıda bulunmak amacıyla böyle bir yazı serisini gerekli görüyorum..
İlk olarak değerli Kürd araştırmacısı Eyub Rustem’in 2006 yılında yayınladığı „YARSAN- Dinsel ve Tarihsel bir Araştırma“ adlı eserinin giriş bölümündeki kaynak taramasını aktaracağım…
Saygılarımla
Aso Zagrosi
FARKLI TEKST VE KAYNAKLRDA YARSANLAR
Konunun esasına girmeden önce Yarsanların çeşitli bölgelerde ve tarihsel kaynaklarda farklı bir şekilde adlandırdıklarını vurgulamak istiyorum. Kakayi, Ehli Hak ve Ali İllahi gibi.. Bu isimlerin hepsi aynıdır, böyle adlandırılmalarının tarihsel nedenleri vardır. Yeri geldiğinde kitabımda bu hususlar üzerine duracağım. Fakat, kitabımda diğer isimlendirmelerden ziyade YARSAN ismini kullanacağım.. Bana göre Yarsan bu dinsel grubun ritüellerini ve yolunda olan insanların durumunu en iyi şekilde açıklıyor (Yar ve Yarsan)…
Yarsan üzerine yazan bir hayli kaynak var. Ben geçen yüzyılın 70’li yıllarından beri bu kaynakları inceleme çabası içindeyim.. Bu kaynakların büyük bir kesimini toplayabildim. Ayrıca hala kavuşmadığım onlarca kaynak var. Fakat benim bugüne kadar topladığım kaynaklarda az değildir. Bu çalışmalarım boyunca Yarsan dininin temeli hakkında, özgüllüğüne ilişkin, şahsiyetleri hakkında, deyişleri, türküleri ve diğer yazılı eserleri hakkında bir hayli bilgi sahibi oldum. Ayrıca, Yarsan dininin ritüelleri, ortaya çıkışı, yayılması, gelişmesi ve örgütlenmesi hakkındada ciddi bilgilere ulaştım.
Aşağıda Yarsan Dini hakkında bu araştırma için yararlandığım bazı kaynakları veriyorum.
1) SERENCAM
Bu kitap Yarsanların kutsal kitabıdır. Yarsanların kendileri bu kitaba KELAM yada Kelami Xezane diye adlandırıyorlar..
SERENCAM 6 bölümden daha doğrusu 6 kitaptan oluşuyor.
a) Barge Barge: Birinci kitap, San Sahak Berzenci, Pir Bunyamin, Sey Mir Ahmed, Sey Mustafa, Sey Ebulwefa, Sey Hebib Şah, Haci Bawesi ve sekizinci(hicri) yüzyılda yaşıyan diğer bazı Yarsan din alimleri ve önderleri tarafından yazılmıştır. Bir çoğu Kürdistan’ın farklı şehirlerinden gelen insanlardan oluşuyor. Belli bir kesimide Kürdistan’ın dışından Hawraman’a gelmiş, Yarsanların dinini kabul etmiş, Pir seviyesine ulaşarak ve 72 Pir grubuna katılmışlardır.
Bu 72 Pir:
Pir Mikail Dewdani, Pir Nali Mordeni, Pir Şemsi Alemdar, Pir Rukneddin, Pir İsmail Sistani, Pir Qabili Semerqendi, Pir Tayar İsfahani, Pir Kemal Mamolani, Pir Rastgo Qeredaxi, Pir Teqi Şahohi, Pir Heyder Loristani, Pir Nere Balamoyi, Pir Ahmed Loristani, Pir Taceddini Fars, Pir Huseyini Kaşani, Pir Mahmudi Baxdayi, Pir Abduleziz Basrayi, Pir İbrahimi Caf, Pir Suleymani Ardelani, Pir Xaliq Erdebili, Pir Mansur Şoşteri, Pir İsa Şiqaqi, Pir Heyder Kelmeydani, Pir Maliki Goran, Pir Nasiri Baxtiyari, Pir İsa Pisakani, Pir Xelil Musuli, Pir Caferi Kurdistani, Pir Hemze Piri Şahi, Pir Huseyin Stemboli, Pir Elyasi Moryasi, Pir Feyrozi Hindi, Pir Ayazi Magribi, Pir Niga Dartani, Pir Qemersera Qomasi, Pir Tamaspi Kirmani, Pir Teymuri Hawramani, Pir Rehmeti Bembeyi, Pir Qubadi Diwane, Pir Kazimi Kengaweri, Pir Danieli Dalhoyi, Pir Seferi Qelaceyi, Pir Musa Miyaneyi, Pir Sure Hindoleyi, Pir Sadiqi Mazenderani, Pir Nehmeti Tewawdar, Pir Dilawer Dereşişi, Pir Xeyali Maçini, Pir Qanuni Şami, Pir Xatemi Hamadani, Pir Muhamedi Şarezori, Pir Nari Hawrami, Pir İsmail Gulani, Pir Nazdari Şirazi, Pir Nerimani Şahoyi, Pir Tayari Xorasani, Pir Eynwani Kehbeyi, Pir Ahmedi Genceyi, Pir Ahmedi Bersayi, Pir Nadir Qerepapaqi, Pir Mamli Meydeşti, Pir Şalyari Hawrami, Pir Mahmudi Loristani, Pir Necmeddini Farsi, Pir Neqi Tukani, Pir Haşimi Rejewi, Pir Merdi Hordini, Pir Baba Xeyibi Hawari, Pir Fetali Sehney, Pir Ezizi Huwane ve Pir Rustemi Su(23)
b)Dewrey Heftewane= Hewtewane: Serencam’ın bölümü yada kitabı 7. ve 8.yüzyılda(Hicri) yazılmış on heceli deyişlerden oluşuyor. Bu kitapda Yarsanların dini liderleri ve Pirler tarafından yazılmıştır. Bu din alimleri ise San Sahak Berzenci, Pir Bunyamin, Halife Azizi Silemani, Halife Mehemed, Halife Şaşa, Halife Şahabeddin, Halife Bapir, Halife Emir, Halife Cabar, Davidi Kosuwar, Pir Musa Defterdar, Xatun Remzbar, Şah İbrahim Ewet, Melek Geyar, Yar Zerdebam= Bawa Yadgar, Sey Mir Ahmed, Sey Bawesi, Sey Hebib Şah, Sey Mustafa ve Sey Ebulwefadır.
c)Glêm we kol: Serencam’ın bu bölümü ise 8.yüzyılda(Hicri) yazılmıştır. Bu bölümü yada kitabı kaleme alan San Sahak Berzenci, Pir Bunyamin, Davudi Kosiwar, Sey Mir Ahmed, Sey Mustafa, Sey Mehemed Şarezori, Sey Ebulwefa, Sey Hebib Şah, Sey Şehabeddin ve Haci Bawesi tarafından yazılmıştır.(25)
d)Dewrey Çilten: Serencam’ın bu bölümündeki deyişler 8.yüzyılda(Hicri) yaşıyan Yarsanların büyük din alimleri tarafından yazılmıştır. Bu din alimleri ise San Sahak Berzenci, Pir Bunyamin, Davud Kosiwar, Pir Musa Defterdar, Remzbar, Mustafa Dawdani, Yarzerdaban= Bawa Yadgar, Rociyar= Şa İbrahim Ewet’ten oluşuyor. Ayrıca Hawraman halkından olan ve rumuzlarla bu bölüme katkıda bulunanan başka alimlerde vardır. Bunlar Qanun, Siyad, Lami, Pêşeng, Awreng, Xezawi, Şimşal, Seyqal, Ezazil, İdrak, Xwinci, Mesti, Qazi, Werdi, Nişan, Cerge, Seqa, Biya, Merzi, Tewar, Saraf, Sirur, Zertab, Qendil, Şemil, Tofiq ve Herir gibi…(26)
e) Dewrey Abidini Caf=Abdini Başçawiş: Bu kitap 31 bendten oluşuyor. Dinsel bazı konular dışında o döneme ait tarım ve üretim biçimi ilgili bazı yazılarda var.. Ayrıca o dönem toplumsal yapıyı oluşturan bazı aşiret ve kabilelerinin ismide mevcuttur. Bunlardan Lor, Lek, Lolo ve Soran gibi.. Ayrıca şiir ve söylemlerde kutsal ot olan HAUMA’dan(27) söz ediliyor, ki Kurdçe’de SUM’da deniliyor. Ayrıca bu kitapta HURMİZGAN(28) şehrinden de söz ediliyor.(29)
f)Küçük Serencam: Küçük Serencam’da mütevazilik, dine bağlılık, cem, cemhane, kurban, çocukların isimlendirilmesi, ölülerin yıkanması ve matem gibi meseleler üzerine duruluyor.(3) Bu bölüm şiirsel deyişler temelinde kaleme alınmıştır.
Şunu da söylemek lazım ki, Dewrey Abidini Caf hariç(Caf ağzı ile yazılmı) Serencam’ın diğer bölümlerinin hepsi Hawrami-Goran lehçesi ile kaleme alınmıştır. Caf ağzına da Hawrami Caf’da deniliyor. Serencam’ın okunması Yarsan rehberlerinin göreviydi. Onlara da Kelamxwen (Kelam okuyucu) diyorlar.
2)Dewre diye adlandırılan kitaplar:
a) Dewrey Baluli Mayi= Baluli Mahi: Bu kitap Bahluli Mahi’nin ve başka Yarların şiirlerinden oluşuyor.
b)Dewrey Bawa Serhengi Dawdani: Bu kitap Bawa Serhengi Dawdani ve diğer bazı Yarların şiirlerinden oluşuyor.
c)Dewrey Şaxoşin= Mubarek Şah Loristani: Bu kitap Şaxoşin Loristani’nin ve diğer bazı yarların şiirlerini kapsıyor.
d)Dewrey Bawa Nawusi Caf: Bu kitap Bawa Nawusi Caf ve diğer Yarsan Yarlarının şiirlerini içeriyor.
e)Dewrey Bawa Celil,
f)Dewrey Damyar,
g)Dewrey Şaweyquli Qirmizi
ğ) Dewrey Pir Ali
3) Yazarları tarafından Kelam olarak adlandırılan kitaplar:
a)Sey Xamoş’un Kelamı,
b)Perdiweri’nin Kelamı(31)
c)Şah Teymuri Banyarani’nin Kelamı,
d)Zulfiqar yada Zulfiqar Goran’ın Kelamı(32),
e)Cenab’ın Kelamı,
f)Qasid’ın Kelamı,
g)Kelami Mucrim(33)
ğ)Xan Elmas’ın Kelamı,
h)Elibege Caf’ın Kelamı,
i)Heyder’in Kelamı,
j)Newroz yada Derweş Newroz Sorani’nin Kelamı,
k) Dewreş Ocağı’nın Kelamı,
Bu Kelamlardan Dewreş Ocağı’nın Kelamı Türkçe yazılmış. Diğer kalanların hepsi Hawrami- Gorani lehçesiyle kaleme alınmıştır. Aslında Hawraman halkının eski konuşma dili ile yazılmıştır.
4)Yarsanlar tarafından Defter olarak adlandırılan kitaplar:
a)Şindrewi Defteri,
b)Sawa Defteri,
c)Perdiweri’nin büyük Diwanı Defteri,
d)Rimuzi Yarsan Defteri(34)
e)Gewahi Xulaman Defteri,
5)Yarsan yazar ve aydınları tarafından yazılan kitaplar:
a)Yarsan dinin deyişleri: Bu kitabın sahibi Maşallah Suridir.. O kendisini kitabın yazarı ve çevirmeni olarak adlandırıyor. Yazar Yarsan dinine ilişkin deyişleri ve düz yazıları derleyerek Latin ve Arap Alfabesiyle 2 cilt halinde yayınladı. Şunuda vurgulamak gerekir ki bu iki ciltlik eser daha önce Defterler bölümünde Rimuzi Yarsan Defteri olarak adlandırdığımız eserdir. Bu defter Sey Qasim Efseli Şah İbrahim tarafından derlenmiştir, ki kendiside Kirinde Yarsanların Seyid ailesinden gelmektedir. Bu iki kitap arasında bazı farklılıklar var, fakat kitapların içeriğini ve manalarını değiştirebilecek durumu yok.
b)Şahnameyi Heqiqet: Bu kitap Farsça yazılmış 11117 şiir dizesinden oluşuyor. Kitabın yazarı Haci Nihmetullah Ceyhunawayidir. Kendisi Yarsanların tanınan dini önderlerinden biridir. Yarsanlar bu deyişleri ölüleri gömdükleri zaman okurlar.. Bu şahıs şiirlerini Mucrim lakabıyla yayınlıyordu. Yani Mucrim’in Kelamı’nın sahibi….
c)Aşar El Hak, Birhan El hak ve Mahrifet El Hak kıtabı: Bu kitabın yazarı Haci Nihmetullah Ceyhunawayi’nin oğlu Haci Nuri Ali İllahidir.(Bu aile hakkında daha önce bazı şeyler yazmıştım.. Melekcanda bu aileden ekte veriyorum-Aso-) O da babası gibi Yarsanların ileri gelenlerden biridiydi… Bazı dinsel şiirlerini Kürdçenin Hawramani lehçesinde yayınlamıştır.
a) Awran Yarsan, Bizirgan Yarsan, Mişahir Ehli Heq: Bu kitabın sahibi Dr. Sıdık Borakayidir. Borakayi bu kitabında Yarsan dininin bir çok rehberinin yaşamlarını, tarihçelerini ve şiirleri hakkında bilgiler veriyor. Ayrıca Dr. Borakayi Kürdçe yazdığı „Kürd Edebiyat tarihi“ adlı iki cildlik dev eserinde Yarsan edebiyatı hakkında çok geniş bilgiler veriyor.
Dr. Borakayi Kutsal Kitap Serencam’ı „Nameserencam -Kelam Xizane“ adı altında yayınladı. Ayrıca Yarsanlarla ilgili başka dokumentleride derleyerek yayınladı. Bu durum ise ona Yarsanlar hakkında ve onların dinsel ritüelleri hakkında ciddi bilgiler sağlamasına neden oldu.(36) Ben sayın Borakayi’nin Serencam’ını elde etmek için bir hayli çaba sarf ettim.. Amacım onu bendeki Serencam el yazmalarıyla kiyaslamaktır. Bundan dolayı kitabımla ilgili çalışmaları durdurdum.. Daha sonra sayın Cemil Hawrami aracılığı ile kitaba kavuştum..
b)Kakai: Bu kitapta Yarsanların dinsel ritüellerine dairdir. Değerli Hocam Muhamed Emin Hawrami tarafından yazılmıştır. Bu kitapta Yarsan dinine bağlı olan kesimlerinin dinsel törenleri hakkında bir hayli bilgi var. Ayrıca, Rimuzi Yarsan Defteri ve Yarsan Dininin Değişleri adlı eserlerden bir hayli deyiş ve düz yazılar alınarak yayınlamıştır. Değerli Hoca’nın kendiside kitabında Kutsal kitap Serencam’ı bulamadığını yazıyor. Bu durum ise ister istemez çalışmasını aksatıyor ve Yarsanların çıkış sürecine gidemiyor. Örneğin Hawrami hoca kitabında Baluli Mahi ve Yandaşlarına, Bawa Serhengi Dawdani ve Yarlarına vurgu yapamiyor.. Bu iki şahsiyet Yarsan dininin iki ayrı aşamasına damga vurmuşlardı. Buna rağmen Hawrami Hoca’nın çalışması yararlı ve büyük bir emeğin ürünüdür.
Çev: Aso Zagrosi
Yoruma kapalı.