PİRHA-Yazar Hüseyin Deniz, Alevi inancında dilin giderek Türkçeleştiğini söyledi. Deniz, “Günümüz koşullarında Kürtçenin yaşam alanının kısıtlanması Bektaşiliğin bir dönem Osmanlı’da gücünün olması, Rea Haq inancının yazılı belgelerinin olmamasından dolayı Rea Haq inancının terimlerinin yavaş yavaş Türkçeye dönmesine sebep oldu. Pir ve rayber yerine artık dede kavramı kullanılıyor, bunlar inanç dilindeki dönüşümleri gösteren örnekler” dedi.
Türkiye’de yaygın iddialardan biri de Alevilerin Kürt olamayacağı, Türk olacağı yönünde. Alevilik üzerine yapılan çalışmaların çoğunda bu iddia yer alıyor. Dolayısıyla ibadet dili de Türkçeleşiyor.
Yazar Hüseyin Deniz‘in ‘Yezdanilik İnanç Terimleri Sözlüğü’ isimli eseri 14 Aralık 2023 tarihinde Sitav Yayınları’ndan çıktı. Deniz, yazdığı sözlüğe ilişkin sorularımızı yanıtlarken, dil üzerindeki asimilasyona dikkat çekti.
“FARKLI İNANÇLARIN BİRBİRLERİNE OLAN YAKINLIKLARINI FARK ETTİM”
PİRHA: Sizi bu sözlüğü yazmaya iten şey neydi? Süreci bize anlatır mısınız?
HÜSEYİN DENİZ: Aleviliğin içerisinde yer alan Rea Haq süreğinin içerisinden geliyoruz, dolayısıyla da Aleviliğin içerisinde yer alan birçok kavramı ve inancın genel çerçevesini biliyoruz. Bu süreçte daha çok bu inançla yakın gözüken Yaresanilik, Kakailik, Ezdiati dediğimiz inanç temsilcileriyle çeşitli konferanslarda bir araya gelme imkanımız oldu. Dolayısıyla bu süreç içerisinde bu inançların birbirleriyle olan yakınlıklarını fark ettik. Ayrıntılara girdiğimizde benzerliklerin daha fazla olduğunu fark ettikten sonra aslında birbirine benzemek ile birlikte, bu inancın içerisinde yer alanların birbirinden çok haberdar olmadıklarını fark ettim. Hem bu duruma bir katkı sunmak hem de bu inançların aslında kavramsal ve ritüel anlamında benzerlikleri yan yana getirme düşüncem oldu. oOnedenle böyle bir çalışmaya başladım.
“YEZDAN İSMİNİN ALEVİLİKTE VAR OLDUĞUNU VE GÜNÜMÜZE KADAR GELDİĞİNİ FARK ETTİM”
-Yezdanilik şemsiyesi altında Alevilik Rea Haq gibi sürekleri almışsınız. Bunu açar mısınız?
Bu inançların kavramlarının neredeyse birçoğu aynı terimlerle dile getiriliyor. Ancak Yezdan kelimesi çok arkaik bir form. Yezdan isminin Alevilik, Bektaşilik, Yaresanlık, Kakailik ve Ezdailikte var olduğunu ve günümüze kadar geldiğini fark edince ortak tanrı kavramı olarak gördüğüm için onları birleştiren temel noktalardan biri olarak gördüm. Ama bunu destekleyen bir başka asıl nokta da bu inançların içinde canlılığını koruyan en önemli kavram ise niyaz, miyaz kavramıydı. Niyaz dilek, yakarış miyaz ise sunudur, adaktır. Bu iki kavram Yezdan ile birebir ilintili ve uzun tarihsel bir süreçten bugüne kadar varlığını koruyan bir terim olunca bu üçünü bir arada gördüğümüz zaman aslında bir anlamda bunların bir sembolü olarak geldiğinden dolayı da Yezdan kavramı ve Yezdanilik terimini kullanmayı tercih ettim.
“ALEVİ İNANCINDA KULLANILAN DİL, YAVAŞ YAVAŞ TÜRKÇELEŞMİŞ DURUMDA”
-Sözlükte inanç ve dilin kesişme noktalarına da işaret eden noktalar var. Özellikte inançtaki Kürtçe kelimelerin yerini Türkçe’ye bırakması gibi. İnançtaki asimilasyonun dile de paralel olarak yansıdığını mı düşünüyorsunuz?
Bektaşiliği ve Arap Alevileri saymazsak Rea Haq, Yaresanlık, Ezdailik ve Kakailik’in inanç dili Kürtçe. Bunun içine bu inancın kullandığı terimleri koyduğumuzda pir, rayber, cem, niyaz ve miyaz gibi birçok kelimenin Kürtçe olduğunu gördük. Bu inançların dilinin Kürtçe olmasıyla da bir başka ortaklaşma ortaya çıkıyor. İnancın kendi ibadet dili Kürtçe olunca terimlerinin de böyle olması çok normal geliyor. Bu durum Arapça konuşulduğu için Nusayrilik’te değişmekle birlikte ancak terimlerin karşılıklarına yeni kavramlar üretilmiş ama halen kendini koruyan kavramlar da var. Bektaşilikte yine pir, rayber, cem vb. birçok kelime aynı şekilde günümüze kadar gelmiş. Bu durum aslında işin asıl kaynağının ne olduğunu bize gösteriyor.
Sonuçta Alevilikte dil giderek Türkçeleşmiş bu da günümüz koşullarında Kürtçenin yaşam alanının kısıtlanması, Bektaşiliğin bir dönem Osmanlı’da gücünün olması, Rea Haq inancının yazılı belgelerinin olmaması ve yazılı belgelerinin daha çok Bektaşilikten olmasından kaynaklı. Bu durum Rea Haq inancının dilinin Kürtçe olan kesimlerinin de dilinin yavaş yavaş terimlerinin Türkçeye dönmesine sebep oldu. Bunlardan birisi çıralık terimine günümüzde hakullah deniliyor. Pir ve rayber yerine artık dede kavramı kullanılıyor. Bu örnekler inanç dilindeki dönüşümleri gösteren örnekler. Cemlerin yapılma biçimleri değişiyor, tabi bunda köy ve kentleşme olgularının da etkileri var. Ancak terimlerde değişimlerin olduğunu gözlemleyebiliyoruz. O yüzden bu yönüne de vurgu yapmak istedik. Yezdanilik çerçevesinde bir araya getirdiğimiz inançların aslında ortak yönünün varlığının Türkiye’deki Rea Haq inancı ve Alevilik içerisindeki diğer inançların boyutlarını da görmek istedik. Alevi inancı içerisindeki terimler Bektaşilik, Tahtacılar ve birçok inancın bileşenlerinin içerisinde günümüzde halen kendisini koruyor ama giderek zayıflıyor. Dolayısıyla bu zayıflamayı da göz önüne alarak geçmişin tarihsel yönüne de bir hatırlatma yapmak istedik.
“UZUN SÜREDİR, ALEVİLERİN KÜRT OLAMAYACAĞI ÜZERİNE ÇABA VAR”
-Bugün ‘Aleviyse Kürt değildir’, ‘Alevinin Kürt’ü olmaz’ gibi söylemler buradan mı besleniyor?
Kimlikler ötekileştirilince inançlarda da kendilerini koruma içgüdüleri ortaya çıkıyor ve buna karşı da bir takım teorik şeyler üretiliyor. Ancak Türkiye’de en çok karıştırılan temel nokta kişinin ırk ile inancın karıştırılmasıdır. Özellikle ötekileştirilmiş inançlar ve alt kimlikler kendilerini koruma amaçlı bunu yapar. Alevilerde bu koruma kendini daha çok kimliğini direkt Alevi olarak nitelendirmesi onu gösteriyor ve bu durumda asimilasyon politikasının ciddi bir etkisi var. Türkiye’de yaygın olarak oluşturulan teori Alevilerin Kürt olamayacağı Türk olacağı üzerinden uzun süredir bir çaba var. Bunu Türkiye’de Alevilik üzerinde yapılan çalışmaların % 90’ında görebiliriz. Böyle şeyler olunca toplumda ister istemez kimliğini Alevilik, Türklük veya başka bir kimlik üzerinden var etme çabası ortaya çıkıyor. Oysaki inançların ırkla ilişkilendirilmesi çok az örnekleri olan bir şey.
Cihan BERK/İSTANBUL
Yoruma kapalı.