Gomitas Vartabet’le 50 yıllık maceram

Adı neredeyse efsaneleşmiş olup Paris’teki “Soykırım Anıtı”nın simgesel kahramanı olarak dünya gündemine yeniden oturan ünlü Ermeni müzisyen, etno-müzikolog ve din adamı Gomitas Vartabet‘in adına ilk kez 1966 yılında Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Bölümü‘nde okurken rastlamıştım.

Fransa’da eğitim görmüş ünlü Türk müzikolog ve araştırmacılardan K. Mahmut Ragıp‘ın (Gazimihal) Latin harflerine geçilen ilk yıl, yani 1929’da yayımlanmış Şarkî Anadolu Türküleri ve Oyunları konulu kitabında ondan söz ediliyor ve bibliyografya bölümünde onun 1903’te Moskova’da yayımlanan “Melodies Kurdes” kitabı “Kürt Lâhinleri” adıyla veriliyordu.

Yine Ermeni araştırmacı Arşak Çobanyan’ın Ermeni âşýklarına ilişkin Fransızca kitabı ile Melikiyan ve Gardaşiyan adlı araştırmacıların Van Vilayeti Halk Şarkıları kitabının ismine burada rastlıyordum. Yine bu kitaptan, Gomitas’ın, Alman bilimadamı Prof. Dr. Enno Litmann’ın, “Küçük Asya’dan Halk Şarkıları” konulu folklorik çalışmasına 1899’da katkıda bulunduğunu öğreniyordum.

Öğrendiğim önemli bir husus da; İttihadçılar döneminde Kürtler, Aleviler ve “Aşiretlerin İskânı ve Asimilasyonu“ konusunda “Dr. Friç, Dr. Frayliç, Prof. Libah, Prof. Jons Moul, Prof. Bukkert” isimleriyle düzmece tezli kitap yazan kişinin; o tarihlerde Göçmen İşleri Genel Müdürlüğü ile Milli Emniyet Teşkilatı’nda Uzman olarak çalışan Arnavut kökenli İttihadçı  Naci İsmail (Pelister) olduğuydu…

Bilindiği gibi, tümü düzmece te’lif eser olan bu kitapların Almanca’dan çevrildiği imajını vermek için, çevirmen olarak “Habil Adem” ismini kullanmaktaydı. Bir yıl önceye kadar bu gerçeklikten haberdar olmayan Gazimihal; kendisinin de hataya düştüğünü ancak kısa süre önce Cağaloğlu’da karşılaştığı H. Adem Bey’den gerçeği öğrendiğini şu sözlerle açıklıyor: “H. Adem Beyle tanıştıktan sonra, müellifin ilk telif eserlerine – neşir imkânı bulabilmek için- hep tercüme dediğini yoksa bu kitaplarının aslen kendi eserleri olduğunu kendisinden dinledim.” (1)

Burada dikket çeken husus, Naci İsmail‘in (Pelister) yine de gerçek adını vermemesi ve çevirmen olarak kullandığı ismi vermesidir. Ancak yine de, “bilinmeyen meşhurlar”dan yani “meşâhir-i meçhule”den olan bu şahsiyetin gerçekte Habil Adem -yani Naci İsmail Pelister- olduğunu kavramış oluyorduk. Böylece Cumhuriyet tarihi boyunca resmi ideoloji mensuplarının referans olarak verdikleri bu şahsiyetlerin Batılı bilimadamları değil “devletin resmi uzmanı” olduklarını öğrenmiş oluyorduk…

Gomitas’ın müzikal kimliği

Gomitas’ın 1903’te Moskova’da yayımlanan ve tıpkıbasımı 1982’de İtalya/Venedik’te yapılan bu Ermeni ve Latin harfli kitapçığını da o tarihte Kürdoloji Kitaplığı’nda bulmuş ve incelemiştim. (2) Ancak, 1990’lı yıllarda “Kürt Müziği ve Şarkıları“ üzerine çalışma yürütürken; hem onun acılı büyük yaşamı konusunda bilgi sahibi olacak hem de Gomitas’ın daha 1899’da Berlin’de Kaiser Wilhelm Üniversitesi’nde Kürt Müziği üzerine doktora çalışması yaptığını öğrenecektim. Bu durum ilgimi daha çok çekmiş ve söz konusu tezi araştırmaya koyulmuştum.

Bugün elimizde “Gomitas uzmanı” Prof. Atayan tarafından hazırlanmış ciltlerce külliyatı ve acılı yaşamı üstüne muhtelif kitaplar bulunuyor. (3) Ayrıca özellikle 24 Nisan 2003’te Paris’te anıtı dikilince gündeme gelen çok sayıda yazıya konu oldu. Sadece birkaç küçük belirleme bile onun önemini anlatmaya yetiyor:

“Heykeli dikilen Gomidas, 1869 yılında Kütahya’da doğar. Esas ismi Sogomon Sogomonyan’dır. Ermeniler’in ünlü teoloji ve kültür merkezi Eçmiyazin’de, din ve müzik eğitimi alır. 1894 yılında dini bir makam olan ‘vardopet‘liğe yükselince, Ermeni geleneği gereği ismini değiştirip Gomidas adını alır. Sonra Almanya’da müzik eğitimini sürdürür. Tüm Anadolu’yu dolaşarak Ermeni ve komşu halkların halk türkü ve şarkılarını derleyip notaya alır. Bunların sayısı 3000 (üç bin) kadardır.

24 Nisan 1915’teki Osmanlı Devleti’nin Ermenileri sürgün etme kararı üzerine pek çok Ermeni aydın tutuklanır, Gomidas da bunların arasındadır. Çankırı’daki kampta enterne edilir. İttihadçı dostlarından milliyetçi şair M. Emin Yurdakul, Halide Edib Adıvar ve dönemin ABD Elçisi Morgenhaun’ın yardımıyla serbest bırakılınca İstanbul’a döner, 1919’da Paris’e gider.

Gomidas, o günlerde Çankırı’da yaşanan kitle halindeki sürgün, baskı ve işkencelere tanık olur. Paris’te de bunların etkisinden kurtulamaz, bu nedenle depresyona girer. Artık müzikle uğraşamaz. Mental hastaların yattığı hastanede, 1935’te Paris’te yaşamı son bulur.” (4)

O tarihlerde, Gomitas’ın heykeliyle bütünleşen 6 metrelik Soykırım Anıtı üstüne en çok yazan basın organlarından biri Hürriyet gazetesiydi. Gazetenin Paris muhabiri Muammer Elveren, onu kısaca şöyle tanıtıyordu:

“Ermeni kültürünün en büyük müzisyenlerinden olan Komitas, Kütahya’da doğdu. 1896-99 arasında Berlin’de Wagner’in kurduğu kenservatuvarda eğitim gördü. Anadolu’yu köy köy gezerek binlerce Ermeni şarkısını derledi. Ermeni kiliselerinde çalınan ve ‘Komitas Makamı‘ olarak bilinen makamı Pazar Ayinine uyarladı. Komitas, İttihadçılar tarafından 1915’te tutuklanıp Çankırı’ya götürüldü. Arkadaşı Halide Edip, ABD Büyükelçisiyle temasa geçerek onu kurtardı. Sonra Paris’e gönderilen Komitas, 20 yıl burada yaşadı.” (5)

Gomitas üstüne kuşkusuz birçok Ermeni yazar da köşe yazıları ve makaleler  yayımladı. Bunlardan birçoğuna imza atanlardan biri de Ermeni yazar Markar Esayan’dı: “Gomidas hem kederli ortak tarihimizin en önemli tanıklarından hem de kurbanlarından. Öz be öz Anadolulu, tıpkı Bidlisli Saroyan ve isimsiz diğer yüzbinlercesi gibi. 1915’te sadece Ermeni olduğu için alınıp meçhule götürülen yüzlerce Ermeni aydını arasında yer alıyordu. Onların çoğu Anadolu’nun ıssız köşelerinde İttihatçılar tarafından infaz edildiler. Gomidas, bir müzik adamıydı ve hayatını beste yapmaya, Anadolu ve Kafkaslar’da söylence şeklinde yüzlerce yılı katetmiş, lakin kaybolma tehlikesiyle yüzyüze kalmış mayaları, türküleri, Ermenice, Türkçe, Azerice, Kürtçe ayrımı yapmadan notaya geçirmişti. Avrupa’da tanınan, payitahtta da çok ciddi bir itibarı olan bir etnomüzikolog ve bestekârdı. Türk Ocağı’nda konferanslar verir, Prens Abdülmecid ve dönemin Osmanlı entelijensiyasından büyük hürmet görürdü. Nitekim, tutuklanıp infaz edilmek üzere Çankırı dolaylarına götürülürken, başta yakın dostu Halide Edip olmak üzere gösterilen yoğun çabalar sonucu ölüme ramak kala İstanbul’a getirilmişti. Ancak maalesef birlikte yola çıktıkları  arkadaşlarının gözü önünde katledilmeleri ve yolda tanık olduğu nice vahşet, Gomidas’ın ruhsal dengesini bozdu. (…) Birkaç sene İstanbul’da kalan Gomidas, kendisini yeniden götürecekleri korkusuyla gittikçe kötüleşince, eş- dostun parasal yardımıyla Paris’e götürüldü. Bir psikiyatri hastanesine yerleştirildi, ancak akli dengesi hiç düzelmedi. 22 Ekim 1935’te vefat etti. Gomidas, evinden alındığı o uğursuz gün zaten ölmüştü…” (6)

“Anadolu’nun Wagneri” olarak da nitelendirilen Gomitas’ın, dinî ve dindışı müziğine ve şarkı derlemelerine ilişkin de ilginç belirlemeler yapılır ve anekdotlar aktarılır.  O, Anadolu’nun yetiştirdiği ilk “ezgi avcısı” olarak da nitelendirilir ve derleme yöntemi konusunda ilginç gözlemler aktarılır:

“Notacı Papaz lakabını takmıştı halk ona. Kimi zaman köy meydanlarında, kahvelerde söylenen türküleri derlerdi. Kadınlar tepki gösterdiği için, söyledikleri ağıtları, türküleri kapalı kapılar ardına gizlenip, çalıların ardına saklanıp, ağaçlara tırmanıp gizlice not ederdi. Daha sonra bunları inceleyip, orijinal hallerini ortaya çıkarırdı. Böylelikle üç bine yakın Ermenice, Kürtçe, Türkçe türküyü kayda geçirdi.” (7)

Sirvart Polatyan adlı Ermeni araştırmacı da  “Ermeni Halk Şarkıları” adlı incelemesinde, Gomitas’a ilişkin şu anekdotu aktarır: “Elinde değneğiyle, havariler gibi Ermenistan’ı köy köy dolaşarak ozanların ve ırgatların söylediği türküleri notaya çekti. Türküleri doğal ortam içinde notaya çekebilmek için, kendisi perdelerin arkasına saklanırmış. Böylece türküyü söyleyen kişi eleştirel bir dinlemenin farkına varmıyordu.” (8)

Gomitas’ın  “Kürt Müziği” üstüne doktora çalışması

Üstte de vurguladığım gibi, daha 1991’de Türkiye’de ilk “Kürt Halk Şarkıları/ Kilam û Stranên Kurdî” çalışmasını yayımlarken, Gomitas’ın müzik yaşamıyla da ilgilenmiş ve onun daha 1899’da Berlin’de “Kürt Müziği” konusunda doktora çalışması yaptığını belirlemiştim. Esasen o, bu müzik eğitimi sırasında “Die armenische Kirchen musik” (Ermeni Kilise Müziği) konusunda makale yayımlarken, Kürt manzum destanları üzerinde yoğunlaşmış ve 1903’te Moskova’da yayımladığı “Kürt Melodileri” kitabının temelini buradaki doktora çalışmasıyla atmıştı. Öte yandan, bir Fransız araştırmacının 1917’de Paris’te yayımlanan “Ermeni Müziği” üstüne bir kitabı da bu gerçekliği ortaya koyuyordu. (9)

Esesan, gerek üstteki çalışmamda gerekse 2002’de yayımladığım 3 ciltlik Kürt Müziği, Dansları ve Şarkıları konulu çalışmamda önemli katkıları bulunan Dr. Nura Cewarî, ünlü Gomitas uzmanı, Ermeni bilimadamı  Prof. Dr. Atayan’ın yanında çalışma yürütmüştü. 1996 yılında Almanya’daki evimde misafir ettiğim Cewari, Gomitas’ın söz konusu doktora çalışmasından haberdar olduğunu, ancak göremediğini söylemişti. Yine, Osmanlı İmparatorluğu’nda Kürtler konulu doktora çalışmasını Rusçadan çevirterek 1992’de yayımladığım Prof. Dr. Celilê Celil de, doktora tezinden haberdar olduğunu ancak bir türlü ulaşamadığını söylemişti. Dahası Celil, Gomitas’ın doktora tezinde, kimi Ermeni müzik kabullerinin tersine belirlemeler olduğu için bu tezin ortaya çıkarılmadığını söyleyerek merakımı ve kuşkularımı daha da büyütmüştü… Dahası, bu tezi bulmamın Kürt müzikolojisine büyük bir katkı sunacağını da eklemişti.

Çeşitli yerlerdeki hayat hikâyelerinde; Gomitas’ın 1881 yılında din eğitimi almak için Ermeni Kilisesi’nin merkezi Eçmiadzin Ruhban Okulu’na gittiğini, Kilise geleneğine göre Soğomon Gevorki Soğomonyan olan adının Gomitas Vartaped olarak değiştirildiğini, 1896’da müzik eğitimi almak için Berlin’e gittiğini ve burada Kaiser Wilhelm Üniversitesi’nde Prof. Richard Schmidt’in gözetiminde çalıştığını ve 1899’da müzikoloji alanında doktor unvanını aldığını bildiriyorlar. (10)

Çalışmalarımı sürdürürken, birkaç Batı dilinde yayın yapan Uluslararası Müzik ve Müzisyenler Ansiklopedisi’ni inceliyorum ve görüyorum ki, Kürt Müziği’ne ilişkin maddeyi yazan ünlü Yahudi Müzikolog Prof.Dr. Amnon Shiloah’nın yazısının daha ilk kaynağı Gomitas’ın doktora tezi: Kurdish Musik (Kürt Müziği). (11)

Bunun üzerine, İngiltere’den bazı dostlar üzerinden Telaviv’de yaşayan ve 90’lı yaşlarda olan Shiloah’nın adreslerini alıp, kızım ve damadım aracılığıyla kendisiyle haberleşiyoruz. Shiloah, bu tezi Ermeni kökenli öğrencisi Anna Arevşatyan’ın Erivan’dan kendisine getirdiğini; kopyasını bulursa kendisinin bana göndereceğini yoksa öğrencisi Doç. Dr. A. Arevşatyan aracılığıyla sağlayacağını bildiriyor ve bu arada yapılan yazışmalar tam bir dosya oluşturacak boyutlara ulaşıyordu. Fakat ne yazık ki, araya başka kimselerin de girmesine rağmen bir sonuç alınamıyordu.

Bu arada, o tarihte Berlin’de misafir öğretim üyesi olarak bulunan ve 1991’de önemli bir Kürdoloji çalışması olan Ağa, Şeyh ve Devlet/ Kürdistan’ın Sosyal ve Politik Örgütlenmesi konulu doktora tezini yayımladığım dostum Martin van Bruinessen’den ricada bulunuyorum.

Daha önce Berlin Üniversitesi’ndeki araştırmamda; Gomitas’ın gerçekten burada müzik eğitimi aldığını ve doktora çalışması yaptığını ancak tez henüz jüriden geçmeden Gomitas ayrıldığı için, tezin arşivde bulunmadığını ancak hocalarının kitaplığında bulunabileceğini söylemişlerdi. Gerçekten, Bruinessen de aynı bilgilere ulaşmış ancak o tarihte hayatta olmayan Prof. Schmidt’in kitaplığında inceleme olanağını bulamamıştı. Zaten Shiloah da, öğrencisinin tezin kopisini Erivan’daki Gomitas Arşivi’nden getirdiğini söylemişti. Daha sonra, Gomitas üzerine çalışma yaptığı söylenen Diran Lokmagözyan’dan da herhangi bir sonuç alamayınca, arayışımı noktalamak zorunda kalmıştım…

Sonuçta, geçmişi 50 yıla dayanan bir arayışı noktalarken, içimde bir ukte de kaldı. Çünkü biliyoruz ki, daha 19. yüzyılın ilk yarısında Kürt şarkıları derleyen Xaçatûr Abovyan da, bir Ermeni araştırmacı. Öte yandan, Alman gezgin Moritz Wagner, daha o tarihlerde, Ermeni müzik ve şarkılarının Kürt müziğinden oldukça etkilendiğini söylüyor. Komşu halklar ve akraba kültürler arasında bu bir bakıma kaçınılmazdır da zaten.

Sanırım, burada sözlerimizi  Ragıp Zarakolu’nun şu özlü görüşleriyle noktalamanın tam zamanı:

“Binlerce yıllık vatanlarından, sanki bir kanser uru gibi kazınan Ermeni halkının yaşadıklarına ne demeli?.. Onlar da Tehcir yollarında Türkçe dökmediler mi acılarını türkülere. Bizim (âşıklarımız), Ermeniler’in (âşukları) aynı sazlarda, curalarda yansıttı yaşadıklarımızı. Mey ve Duduk, komşu vadilerde turnalara seslenmedi mi? Dengbêjleri bile bölüşmedik mi?..” (12)

Kaynak ve Dipnotlar

(1) M. Ragıp: Şarkî Anadolu Türkü ve Oyunları, İstanbul Konservatuvarı yay. No:2, İst. 1929, s. 113-114

(2) Bunun Türkiye’deki yayını, Boğaziçi Folklor Kulübü Folklora Doğru Dergisi’nce yapılmıştır. Sayı: 62/1996

(3) Türçeye de çevrilmiş kitaplardan ikisi şunlardır: a) Aram Andonyan: Gomidas Vartabed İle Çankırı Yollarında (Çev. A. Çakıroğlu- A. Baron), Belge yay. İst. 2012; b) Rita Solulahian Kuyumjian: Deliliğin Arkeolojisi Gomidas/ Bir Ermeni İkonunun Portresi, Birzamanlar yay.  İst. 2010 

(4) Naci Kutlay: Geçen Hafta Yaşananlar (Gomitas Üstüne), Öz-Po, 26.11.2003

(5) M. Elveren: Komitas Kimdir?, Hürriyet, 5.4. 2003

(6) Markar Esayan: Saroyan ve Gomidas, Taraf, 20.10.2008. Sürgüne ve ölüme götüren süreç için ayrıca şu yazıya bkz. R. Zarakolu: Ölüme Giden Sürgün, Öz-Po, 26.4.2010

(7) “Ağaçlara Tırmanıp Gizlice Türk Derledi”, Hür. 10.12.2010

(8) Ş. Kakaliçoğlu: Çocukların Ölüm Şarkıları, Öz-Po, 23.5.2003

(9) Frederic Macler: La Musique en Armenie, Paris- 1917

(10) Sözgelimi bkz. “Gomidas İçin Bir Ağıt”, Taraf/ Pazartesi Eki, 20 Ekim 2008

(11) Prof. Dr. Amnon Shiloah: Kurdish Musik, The New Grove Dictionary of Music and Musicians, Cilt-10, s. 314-318, 1980 içinde.

(12) Ragıp Zarakolu: Arguvan Türkülerinin Düşündürdükleri, Evrensel, 7.4.2009.

Ermenistan’ın başkenti Erivan’da adı verilen park ve mezarlıkta bulunan Gomitas heykeli.

Gomitas Vartabet’in 1899 yılında Berlin’de çekilmiş bir fotoğrafı.
Kalan Müzik, Gomidas Vartabet’in kimi düzenlemelerini ve bestelerini geçtiğimiz yıl “yerKaran” isimli albümde topladı. Albüme Youtube’dan veya Spotify gibi müzik paylaşım uygulamalarından ulaşılabilir.